30 – 8 – 2023
4e Etappe van Bourtange naar Laude 21km
Het is kwart over acht als ik de camping bij Bourtange verlaat en richting het dorp loop. Veel nieuws krijg ik er niet te zien, want we hebben gisteravond op onze vouwfietsjes de vestingstad al even verkend. We zijn overigens niet in de vijf panden geweest die je er kunt bezoeken. Ten eerste moet je er 9 euro p.p. voor betalen en ten tweede waren ze al om 5 uur gesloten. In ieder geval lopen de meningen over die vijf panden behoorlijk uiteen. Iemand schrijft: Is veel te duur voor een paar stoelen achter glas en iemand anders vond het saai. Maar er zijn ook andere reacties: ‘Mooi om te zien. En interessante verhalen. Filmpjes waren duidelijk en niet te lang.’ Omdat ik er niet over kan oordelen heb ik de beide uitersten maar opgeschreven. Waar iedereen het wel over eens is, is dat de vestingplaats ‘een leuk dorp is en zeker een bezoek waard.’
Omdat ik bij mijn vorige etappe Bourtange niet gehaald heb, nu wel enige informatie over het vestingdorp: De naam Bourtange verwijst naar de dekzandrug en is verwant met het woord tonge in landtong. Het woord boer staat in Westerwolde voor gemeenschappelijk bezit van de inwoners, vergelijkbaar met het begrip boermarke in Drenthe. Daar was het de taak van de eigenerfde boeren om tot een gezamenlijk beheer van de heidevelden en groenlanden van het dorp te komen. Dat zal in Bourtange niet anders zijn geweest. Vanuit Bourtange liep er een smal karrenspoor over de landtong door het Bourtangermoeras en was alleen in het zomerseizoen en bij vorst toegankelijk. Het pad moest geregeld worden versterkt met takkenbossen, heideplaggen en ander materiaal. Deze route (de Westerwoldinger weghe genoemd) maakte deel uit van de in 1457 geopende handelsroute tussen Groningen en Westfalen.
Bourtange zelf is heden-ten-dage een museumdorp. Omdat het een vesting was, wordt er sinds 1995 elk jaar een Slag om Bourtange jaar nagespeeld. (Heeft hier nooit in het echt plaats gevonden.) Het ene jaar gaat men terug naar de 80-jarige oorlog (1640), het andere jaar gaat men terug naar de tijd dat de Lage Landen door de Fransen (Napoleontische tijd) waren bezet (anno 1814).
Tussen 1972-1992 werd de vesting teruggebracht naar de situatie van 1742 om de regio nieuw leven in te blazen. Het is in ieder geval een mooie plaats om eens te bezoeken en daarom nog even een klein stukje geschiedenis. Ik citeer Levend Erfgoed Groningen: Voor het ontstaan van de vesting Boertange moeten we terug naar de Tachtigjarige Oorlog. De helft van de huidige provincies Groningen en Drenthe was bedekt met moerassen, die slechts op enkele plaatsen doorgankelijk waren. Daaronder was ‘de twee uur gaans lange, slechte pas’ over de plaats waar later Bourtange zou ontstaan. In maart 1580 kwam de stad Groningen in handen van de Spanjaarden, waarna prins Willem van Oranje opdracht gaf om een schans aan te leggen op de zandrug, of tange, op de grens met Duitsland. Over de zandrug liep de weg die de stad Groningen verbond met Lingen en Westfalen. De Spanjaarden gebruikten deze route onder meer om de stad te bevoorraden. De schans moest deze belangrijke route blokkeren, zodat de stad Groningen geheel geïsoleerd zou komen te liggen. Na de capitulatie van stad Groningen in 1594 (de Reductie van Groningen) keerde de stad terug naar de Republiek.
Met deze wetenswaardigheid neem ik afscheid van de vesting Bourtange en maak een fikse omweg om het dorp en om een grote plas. Ik citeer: Omdat het terrein rond Bourtange geleidelijk droogviel, werden in de achttiende eeuw ‘natte’ verdedigingswerken aangelegd. Die hebben ze rond 2010 weer gerestaureerd. Van bovenaf (zie Google Earth) lijkt de plas bastions te hebben. Weet niet of dat origineel is en vraag mij af of het functioneel was. Maar het ziet er wel vestingachtig uit.
Na 1,5 km sta ik na mijn rondgang weer bij de vestinggracht, maar dan aan de andere kant. Maar veel zie ik daar niet meer van Bourtange.
Hierna moet ik een paar kilometer over de Moddermansweg en die naam zal het vroeger niet voor niets hebben gekregen. Nu is het pad redelijk droog al staat er bij de kruising met de N365 (De Meijen) nog wel een bordje met daarop: Gevaarlijk Fietspad. Dat klopt wel, want het fietspad is nauwelijks nog een fietspad te noemen en op een bepaalde plaats heeft men het spreekwoord ‘zand er over’ letterlijk toegepast.
Na 2 km moet ik rechtsaf en passeer de Wollinghuizersluis, die daar in 1917 in het Ruiten Aa kanaal is aangelegd. Het is een sluis met zelfbediening. Dit kanaal (niet te verwarren met de beek Ruiten Aa) kwam in 1920 gereed en was bedoeld om de wateroverlast na de vervening in Westerwolde te beteugelen. Tegenwoordig is het ook geschikt voor de recreatievaart al moet je dan wel door acht sluizen. In ieder geval was ik hier gisteren ook toen Saak mij oppikte. Het komt me dus bekend voor.
Ik kom daarna door Plaggenborg, een gehucht dat bij het even verderop gelegen Jispinghuizen hoort. De naam Plaggenborg verwijst naar de plek waar men de plaggen borg. Dus niet alleen het steken van de plaggen maar ook het stapelen (het bergen) om ze te drogen.
In Jispinghuizen staat vlakbij de brug een indrukwekkend beeld met de naam ‘Hel van Jispinghuizen’. Het herinnert aan de werkverschaffing in Westerwolde. De werklozen werden per tram naar Jipsinghuizen gebracht om in de omgeving van het dorp de heide te ontginnen. Ze overnachtten in barakkenkampen onder erbarmelijke omstandigheden. Bovendien kregen de werklozen, die het zware lichamelijke werk soms niet eens gewend waren, een aanmerkelijk lager salaris dan gangbaar was in de landbouw.
Het aardige is dat ik bij het zien van het beeld daarin direct het werk van de beeldhouwer Eddy Roos herken. Het mooiste (voor mijn gevoel) helaas weggestopte beeld van Eddy Roos in Ooststellingwerf ‘De Veenwerker’ heeft namelijk dezelfde afgepeigerde uitstraling als dit beeld. (Zie mijn boek ‘Kunstwerken aan de weg’.) Ook de vorm heeft gelijkenissen. Zijn interesse voor choreografie komt namelijk ook in dit beeld tot uitdrukking. (Roos heeft een theateropleiding gehad en heeft maar liefst bij 42 dansfilms de choreografie gedaan). Roos weet choreografie en beeldhouwkunst op een in mijn ogen voortreffelijke wijze te verenigen. Het mag duidelijk zijn dat ik fan ben.
Over Jispinghuizen zelf vond ik nog het volgende: Op 26 september 1665 vond in en nabij Jipsinghuizen een veldslag plaats tussen troepen van de Münsterse bisschop Christoph Bernhard van Galen en de Gardetroepen van Groningen & Ommelanden. De slag werd door de Groningers gewonnen en betekende een belangrijk keerpunt in de Eerste Münsterse Oorlog (1665-1666).
Na Jispinghuizen kom ik bij het gehucht Rijsdam. Het lijkt wel of alles hier met Bommen Berend te maken heeft, want Rijsdam is vernoemd naar een dam van Rijshout in de beek Ruiten Aa. De bedoeling was om met die dam het water naar het Bourtanger moeras te leiden, waardoor het moeilijker zou worden om Groningen vanuit het oosten aan te vallen. Het is een leuk plan dat maar gedeeltelijk gewerkt heeft, omdat Bommen Berend vanuit het zuiden aanviel. Hoewel een deel van de Münstersen Bourtange op 11 juli 1672 aanviel (de meningen verschillen of die wel of niet door het moeras uit het oosten kwamen), konden ze de schans niet innemen en vertrokken ze na een belegering van een paar dagen. De rest van Westerwolde, delen van Oldambt en het Westerkwartier vielen echter wel snel in vijandelijke handen. Kortom een aanval op Groningen werd met het natter maken van het moeras door de dam bij Rijsdam niet afgewend. Maar ter geruststelling, ook die belegering mislukte en dat wordt tot op de dag van vandaag op 28 augustus in Groningen gevierd.
Het Naoberpad blijft na Rijsdam het dal van de Ruiten Aa volgen en dat is bepaald geen straf. De Sellingerbossen houd ik zo rechts van mij. Bij de Renneboomsbrug steek ik de Ruiten Aa over en vervolg het pad langs de Ruiten Aa na een ommetje om een klein heideveldje. Hier vind ik het kunstwerk ‘Theater van de Natuur’, ‘een kunstwerk van vijftien treden met de woorden van vijftien dichters naar een idee van Adriaan Nette. Op de top van de heuvel aangekomen word je, kijkend door het bühnekader, geconfronteerd met een bijzonder uitzicht’. Het is aardig om even de gedachten achter dit kunstwerk uit te leggen: Naar aanleiding van de her-meandering van de Ruiten Aa organiseerde Stichting ‘Tussen Juffer en Borg’ in de zomer van 1994 op initiatief van Jan Willem Kok de kunstmanifestatie Beek In Beeld. Nette, een van de kunstenaars die werd uitgenodigd om een werkstuk op locatie te realiseren, kreeg vooraf aan deze manifestatie een rondleiding door Westerwolde. Hij trof hier een immense kaalslag aan in het landschap, het gevolg van de graafwerkzaamheden rond de nieuwe beekbedding. Aan de oever van de Ruiten Aa vroeg hij zijn begeleiders bij deze rondgang, een landbouwer en een boswachter, wat zij hier zagen. Om kort te gaan deze verhalen waren de basis voor dit kunstwerk. Daarna werden er 15 BN’ers uitgenodigd, o.a. Kees Stip, Harry Muskee, Adriaan Morriën en Rutger Kopland. Zij geven in dit kunstwerk kort hun visie op het landschap. (Typ bij YouTube in: Harry Muskee in het Theater van de Natuur en je vind naast de bijdrage van Harry nog een paar filmpjes.)
Omdat er bijna elk jaar maar eentje werd uitgenodigd, heeft het kunstwerk een ontstaansgeschiedenis van maar liefst 18 jaar (tussen 1994 en 2012). Op de laatste tree, de vijftiende, staat een gedicht van Jan Mulder.
Hierna loop ik weer pal langs de Ruiten Aa. Ik kom daarbij langs de Wijvebrug en vind het jammer dat ik voor deze naam geen verklaring heb kunnen vinden. Want waarom noem je een brug de Wijvebrug, Als iemand het weet mag hij/zij het zeggen.
Bij het natuurreservaat Ter Borg moet ik bijna een cirkel lopen om en door dit natuurgebied. Ik citeer mijn wandelboekje: Bij Ter Borg wisselen heidevelden, vennen, bossen , bloemrijke glooiende weilanden en akkers elkaar af . Over de heideveldjes vliegen heideblauwtjes en heivlinders en met wat geluk kun je bij de vennen het zeldzame veenbesblauwtje zien. Hoewel ik zelf meer een man van de cultuur(historie) ben, hoop ik dat ik hiermee de natuurliefhebbers onder mijn lezers ook eens een plezier doe.
Na het rondje Ter Borg van bijna 2 kilometer, kom ik weer bij de Ruiten Aa, die ik oversteek. Een kleine kilometer mag ik nogmaals langs de beek lopen en neem daarna voor een aantal kilometers afscheid van deze prachtig kronkelende beek. Niet lang hierna kom ik over een vlonderpad dat nodig aan onderhoud toe is. Aan het begin wordt daar ook op gewezen: door rotting van de steunpalen en de onderliggers verzakt hier en daar de houten vlonder. Ik heb geluk dat men nog niet met de herstelwerkzaamheden is begonnen want als dat gebeurt, wordt de passage ‘tijdelijk afgesloten’. Ik overleef de overtocht gelukkig zonder kleerscheuren en maak daarna slingerend langs en om plassen een uitstapje naar het Ruiten Aa kanaal. ( Ik word er door al dat geruit bijna balruiterig van. Een heerlijk nieuw woord dat weergeeft dat ik aan de ene kant denk ‘al weer’ en aan de andere kant ‘maar het is er wel mooi’. ) En dat laatste is absoluut waar. Overigens dienen de plassen hier als een helofytenfilter (met moerasplanten) om (afval)water te reinigen. Maar waarom het water daar gereinigd moet worden, is me niet duidelijk geworden.
Eenmaal bij het Ruiten Aa-kanaal en zie ik al voor de afslag Slangenborgweg Saak met ons busje staan. Zij staat daar verkeerd, zie ik, maar omdat er regen dreigt, loop ik toch maar rechtstreeks naar haar toe. (Door die dreiging hadden we al besloten om de route voor vandaag iets in te korten) En dat is geen verkeerde beslissing. Want als ik de wandelschoenen bij ons busje uit doe, begint het al te regenen.
De volgende keer moet ik wel bij de Slangenborgweg beginnen en dat moet lukken, omdat het zandpad langs het kanaal er strak bij ligt en je er best met een auto over kunt rijden. Conclusie voor vandaag: Het was alweer een prachtige tocht en afgezien van de laatste 400 meter ben ik geen stap verkeerd gelopen. En dat was na gisteren een overwinning op mezelf.
